De Amsterdamse grachten worden tegenwoordig overspoeld met roeiende studenten, watertaxi’s en rondvaartboten waar toeristen zich vergapen aan de grachtenpanden. Maar velen die zich op of langs deze waterwegen bevinden staan niet stil bij de historie van deze grachten en het fundamentele belang ervan. Wij stellen in dit artikel dat Amsterdams vergaarde glorie te danken is aan het complexe grachtenstelsel. In dit Bouwverhaal duiken we in de fascinerende geschiedenis van de grachtengordel.
De Grachtengeschiedenis - Aanwas
In de 17e eeuw, door sommigen nog de ‘Gouden Eeuw’ geheten, bloeide Amsterdam door de bloeiende handel en de toestroom van immigranten uit onder meer België. De oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (de VOC) in 1602 kenmerkte het begin van een handelssysteem waarbij Amsterdam de spil werd. De stad, centraal gelegen én aan het water, moest zich aanpassen door de vele nieuwe inwoners. De bekende dichter Joost van den Vondel schreef hierover in 1647: ‘Amsterdam breidt haar vleugels uit door aanwas veler zielen.’ Vandaar dat gekozen werd voor een grootschalig uitbreidingsplan, waar de grachten deel van uit gingen maken. Deze grachten moesten ook dienen als drainagesysteem om overstromingen tegen te gaan, maar bovenal voor transport.
Dit plan, bekend geworden als het ‘Grachtenplan, ’was ontworpen door de stadsingenieur Hendrick Jacobszoon Staets en architect Daniël Stalpaert. Wie in de veronderstelling leeft dat enkel tegenwoordig grootse architectonische hoogstandjes worden bereikt, moet uit die droom worden geholpen. Dit ingenieuze plan bestond uit drie hoofdgrachten die in concentrische cirkels rond de toenmalige binnenstad zouden lopen: De Herengracht, de Keizersgracht en de Prinsengracht. Deze grachten zouden onderling door dwarsgrachten verbonden worden.
‘Een meesterwerk van menselijke genie’
De grachtengordel is sinds 2010 onderdeel van de UNESCO Werelderfgoedlijst, omdat het als een ‘meesterwerk van het menselijk genie’ werd omschreven. Deze omschrijving doet bijna nog tekort aan het technische hoogstandje. Omdat Amsterdam in moerassig gebied ligt, moesten de grachten en gebouwen stevig gefundeerd worden. Om de fundering te realiseren, werden duizenden houten palen de grond in geslagen. Om de palen werden stenen muren gebouwd om de oevers te beschermen tegen instorting. Een grote uitdaging was de logistiek. Alle materialen moesten per schip worden aangevoerd. Naast een nauwkeurige planning en coördinatie, beschikten de arbeiders logischerwijs niet over moderne machines. Vandaar dat het werk heel tijdrovend en arbeidsintensief was.
De impact
De aanleg van de grachten had een enorme impact op de stad Amsterdam. De infrastructuur verbeterde, waardoor handel en transport uitgebreid konden worden. De pakhuizen werden volop gebruikt voor de zogenoemde ‘stapelmarkt.’ Amsterdam fungeerde, zoals eerder omschreven, als spil van de handelsmarkt; vanuit Amsterdam werden goederen door vervoerd naar andere plekken.
De grachten trokken, naast handel, ook kooplieden aan die graag lieten zien hoe rijk ze waren. Zij lieten prachtige grachtenpanden bouwen. Deze panden, gekenmerkt door hun smalle, diepe structuren en versierde gevels, hadden een dubbelfunctie: De begane grond diende als werkplaats of opslagruimte; de bovenverdiepingen fungeerden als woonruimte.
De welvaart die door de grachten ontstond werd gebruikt om theaters, musea en bibliotheken te bouwen. De grachten zelf werden een symbool van de rijkdom van de stad, zowel op economisch als op cultureel vlak.
Behoud
De grachten hebben in het verleden (letterlijk) voor ‘veel voeten in de aarde’ gezorgd om ze te maken, maar ook tegenwoordig zorgen de grachten nog voor tijd en energie. Volgens een dichter is Amsterdam ‘een natuurgebied, op palen gebouwd, drijvend in waterland (…) met duizenden grassen die onder tegels en asfalt groeien.’ Deze omstandigheden zorgen ervoor dat de grachten en de omliggende gebouwen veel restauratiewerk nodig hebben, vooral als het gaat over het versterken van de funderingen. Daarnaast dient ook de waterkwaliteit van de grachten in de gaten gehouden te worden. Aangezien de waterwegen cultureel erfgoed zijn geworden, is het van groot belang om de grachtengordel te behouden.
De erkenning van de grachten als UNESCO Werelderfgoed is een eerbetoon aan de ingenieurs en bouwers die dit complexe systeem ontwikkeld hebben en waar vandaag de dag nog veel gebruik van wordt gemaakt.
