Ze rijzen op uit het landschap, vaak met ronde vormen en statige silhouetten: de watertorens. Van oudsher dienden ze een praktisch doel – het opslaan en verdelen van drinkwater – maar vandaag de dag zijn ze uitgegroeid tot iconen van industriële architectuur, herkenningspunten in stad en polder. In dit Bouwverhaal duiken we in de geschiedenis van de Nederlandse watertorens: van hun technische functie tot hun hedendaagse herbestemming.
De geboorte van de watertoren
De eerste Nederlandse watertorens verschenen in de tweede helft van de 19e eeuw, toen de industrialisatie en bevolkingsgroei de vraag naar betrouwbaar drinkwater deden toenemen. Tot die tijd waren mensen afhankelijk van regenwater, pompen en waterputten – vaak vervuild en onbetrouwbaar.
De komst van centrale watervoorziening bracht daar verandering in. Om voldoende waterdruk te creëren voor de nieuwe leidingen, was hoogte nodig. Zo werd de watertoren geboren: een technisch bouwwerk met een eenvoudig principe.
Het werkingsprincipe:
Bovenin de toren bevindt zich een groot reservoir.
Dit wordt gevuld door pompen vanuit de waterzuiveringsinstallatie of bron.
Door de zwaartekracht ontstaat druk op de leidingen, waardoor water uit de kraan stroomt – zelfs op hogere verdiepingen.
De eerste Nederlandse watertoren werd gebouwd in 1863 in Den Helder, ontworpen door architect J. Dirks. Al snel volgden andere steden, zoals Amsterdam, Utrecht en Groningen.
Techniek ontmoet architectuur
Wat begon als puur functionele infrastructuur, groeide uit tot een architectonisch statement. In de late 19e en vroege 20e eeuw kregen watertorens steeds meer esthetische waarde. Gemeenten en waterbedrijven wilden hun vooruitgang tonen, en dat moest zichtbaar zijn in het straatbeeld.
Architecten zoals H.P. Berlage, J.W. Boerbooms en W.C. de Groot ontwierpen watertorens die niet alleen praktisch, maar ook mooi waren – met baksteenornamenten, art-nouveaudetails en strakke geometrische vormen.
Bekende voorbeelden:
Watertoren Scheveningen (1874) – de oudste nog bestaande toren in Nederland.
Watertoren Rotterdam-Kralingen (1879) – met zijn neogotische uitstraling en ronde ramen een echte blikvanger.
Watertoren Groningen (1908, Hereweg) – een van de eerste torens in gewapend beton, ontworpen door architect W.C. de Groot.
In de jaren ’20 en ’30 kreeg de watertoren een moderner gezicht. De Amsterdamse School en het functionalisme beïnvloedden het ontwerp: minder versiering, meer nadruk op vorm en functie.
De gouden eeuw van de watertoren
Tussen 1900 en 1950 werden er in Nederland meer dan 300 watertorens gebouwd. Ze werden hét symbool van vooruitgang: elke stad die zichzelf serieus nam, had er een.
De torens varieerden enorm in hoogte en stijl:
In stedelijke gebieden torenden ze boven de huizen uit, vaak met een sierlijke koepel.
Op het platteland stonden ze als bakens in het open landschap, soms zichtbaar op kilometers afstand.
Naast hun functie als waterreservoir dienden sommige torens ook als uitkijkpunt of zelfs als reclamezuil – met bedrijfslogo’s of stadswapens erop geschilderd.
Tijdens de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog bleef de toren een onmisbare schakel in de watervoorziening. Nieuwe ontwerpen werden eenvoudiger en industriëler, vaak van beton in plaats van baksteen.
De neergang – en wederopstanding
Vanaf de jaren ’70 veranderde alles. De watervoorziening werd volledig geautomatiseerd en de druk op de leidingen kon voortaan met pompen worden geregeld. Watertorens raakten hun oorspronkelijke functie kwijt.
Veel torens werden gesloopt – van de ruim 300 die ooit gebouwd werden, zijn er vandaag nog zo’n 175 over. Toch kreeg de watertoren een tweede leven. Steeds meer architecten en ondernemers zagen de schoonheid van deze kolossen en gaven ze een nieuwe bestemming.
Voorbeelden van succesvolle herbestemmingen:
Watertoren Utrecht (1916) – omgebouwd tot restaurant WT Urban Kitchen, met panoramisch uitzicht over de stad.
Watertoren Dordrecht – herontwikkeld tot kantoor en evenementenlocatie.
Watertoren Bussum – getransformeerd tot woning, waarbij de ronde vorm behouden bleef.
Watertoren Nes aan de Amstel – omgebouwd tot bed & breakfast met uitzicht over de polders.
Het zijn stuk voor stuk voorbeelden van circulair bouwen avant la lettre – hergebruik van historische gebouwen in een moderne context.
Watertorens van de toekomst
Vandaag staan watertorens symbool voor meer dan alleen waterdruk. Ze vertegenwoordigen duurzaamheid, vakmanschap en identiteit. Nieuwe initiatieven onderzoeken zelfs hoe deze torens opnieuw een rol kunnen spelen in energie- en waterbeheer.
Zo worden sommige watertorens ingezet als regenwateropvang of zelfs als verticale tuinen. Andere fungeren als datacenters, waar het dikke beton de warmte vasthoudt en reguleert.
De watertoren heeft zich daarmee opnieuw uitgevonden – niet als industrieel relict, maar als baken van duurzaamheid en vernieuwing.
Een symbool dat blijft
Of je nu langs de toren van Groningen, Utrecht of Den Haag rijdt, er is iets geruststellends aan hun silhouet. Ze herinneren ons aan een tijd waarin techniek en schoonheid hand in hand gingen. De watertoren is niet langer onmisbaar voor de watervoorziening, maar wél voor onze collectieve identiteit.
Ze vertellen het verhaal van Nederland als waterland – slim, vindingrijk en trots op zijn bouwwerken. De watertoren heeft zijn functie verloren, maar zijn ziel behouden.
